του Γιώργου Μπλιώνη*
(τροποποιημένο από το βιβλίο «Στα Μονοπάτια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης», εκδ. Κέδρος, 2009)
Η αγορά οικολογικών ή φιλοπεριβαλλοντικών προϊόντων αποτελεί μια προσωπική στάση που μπορεί να επιφέρει πολλές αλλαγές. Εμπίπτει στη γενικότερη κατηγορία του «ηθικού τρόπου κατανάλωσης», που σημαίνει την αγορά προϊόντων που παρήχθησαν χωρίς να προκαλέσουν βλάβη ή εκμετάλλευση ανθρώπων, ζώων ή του φυσικού περιβάλλοντος. Άλλα παραδείγματα ηθικής κατανάλωσης αφορούν προϊόντα δίκαιου εμπορίου, χωρίς χρήση πειραματοζώων, χωρίς βάναυσες συνθήκες διαβίωσης των εκτρεφόμενων ζώων, ανακυκλωμένα ή ανακυκλώσιμα, τοπικής παραγωγής, κ.ο.κ. Συχνά τα ηθικά κριτήρια επεκτείνονται για να περιλάβουν την ευρύτερη οικονομία υπηρεσιών (και όχι απλά την αγορά του προϊόντος), όπου όλες οι δραστηριότητες, από την καλλιέργεια και τη συγκομιδή έως τη μεταποίηση και τη διακίνηση, θεωρούνται τμήμα μιας «αλυσίδας αξιών», για την οποία οι καταναλωτές είναι «υπεύθυνοι». Πολλοί υποστηρικτές της ηθικής κατανάλωσης πιστεύουν ότι «το να αγοράζεις είναι σημαντικότερο από το να ψηφίζεις» και ότι ο τρόπος με τον οποίο διαθέτουμε τα χρήματά μας είναι ο βασικότερος από τους ρόλους που παίζουμε μέσα σε οποιοδήποτε οικονομικό σύστημα. Πρόκειται για το σαφέστερο τρόπο έκφρασης των ηθικών επιλογών μας. Εάν λέμε ότι νοιαζόμαστε για κάτι, αλλά συνεχίζουμε να αγοράζουμε από μέρη και επιχειρήσεις που είναι πιθανό να θέσουν σε κίνδυνο ή να βλάψουν αυτό το κάτι, τότε στην πραγματικότητα δε νοιαζόμαστε – κάτι που αποτελεί μια μορφή υποκρισίας.
Στο εξωτερικό παρατηρούνται στο συγκεκριμένο τομέα ενδιαφέρουσες πρωτοβουλίες που αλλάζουν τα δεδομένα των επιχειρήσεων, όπως η συνεταιριστική τράπεζα Co-operative Bank (http://www.co-operativebank.co.uk/), η πρωτοβουλία εμπορικής διακίνησης προϊόντων «ηθικής κατανάλωσης» Green Earth Market (http://www.greenearthmarket.com/) και ο Πράσινος Οδηγός της National Geographic Society (http://www.thegreenguide.com/). Εδώ αξίζει μια μικρή αναφορά στις συνεταιριστικές επιχειρήσεις, οι οποίες πέρα από την επιχειρηματική τους λειτουργία, στοχεύουν και στην ικανοποίηση των κοινών αναγκών και φιλοδοξιών των μελών τους, τα οποία μοιράζονται την ιδιοκτησία και λαμβάνουν τις αποφάσεις δημοκρατικά. Δεν στοχεύουν σε μεγάλα κέρδη για τους μετόχους, αλλά στη δημιουργία αξιών για τα μέλη τους. Η πρώτη τους προτεραιότητα είναι να παρέχουν τις καλύτερες δυνατές υπηρεσίες στα μέλη τους και να επενδύσουν στις τοπικές κοινωνίες. Αρκετοί υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μια επιχειρηματική μορφή που είναι πολύ πιο ευπροσάρμοστη στις ανάγκες για μεγαλύτερη προστασία του περιβάλλοντος.
Ως κριτική στις πρωτοβουλίες «ηθικής κατανάλωσης» έχουν αναπτυχθεί επιχειρήματα που κάνουν λόγο για την ανάπτυξη μιας μορφής «πράσινου καπιταλισμού», εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτές οι πρωτοβουλίες λειτουργούν με τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς και δεν συνεισφέρουν στη συνολική αλλαγή του υπάρχοντος οικονομικού συστήματος, το οποίο σύμφωνα με τους συγκεκριμένους επικριτές είναι από τη φύση του εκμεταλλευτικό και μη-ηθικό. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει το ότι τέτοιες πρωτοβουλίες αλλάζουν εν τέλει σε πρακτικό και υλικό επίπεδο τη φύση των οικονομικών σχέσεων. Ο βαθμός αλλαγής βέβαια είναι ακόμη μικρός, αλλά αυξανόμενος και η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από το αν μπορεί να οδηγήσει και σε ριζικότερες αλλαγές ή αν τελικά αυτές οι πρωτοβουλίες θα υποκύψουν στις κυρίαρχες οικονομικές τάσεις.
Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2007 σε 5.000 καταναλωτές και καταναλώτριες σε Η.Π.Α., Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία και Ισπανία, η πλειοψηφία πιστεύει ότι η επιχειρηματική ηθική έχει χειροτερέψει τα τελευταία 5 χρόνια και στρέφεται προς επιχειρήσεις «ηθικής κατανάλωσης» που δίνουν περισσότερα εχέγγυα αξιοπιστίας (Grande C. Ethical consumption makes mark on branding. Financial Times 20-02-2007). Για την προστασία των καταναλωτών και των καταναλωτριών, άλλωστε, έχουν δημιουργηθεί διεθνώς (αλλά και στην Ελλάδα) οργανώσεις που ερευνούν και τεκμηριώνουν κακές πρακτικές επιχειρήσεων και μπορούν να προβούν σε διάφορες μορφές διαμαρτυρίας.
Η εθελοντική απλότητα είναι ένας τρόπος ζωής, κατά τον οποίο τα άτομα συνειδητά επιλέγουν να μειώσουν τα επίπεδα κατανάλωσής τους και να αντισταθούν στα πρότυπα αυξημένης κατανάλωσης και στις νοοτροπίες του τύπου «περισσότερα είναι καλύτερα». Οι λόγοι για αυτή την επιλογή μπορεί να είναι θρησκευτικοί, λόγοι υγείας, αύξησης του ελεύθερου χρόνου και της ποιότητας ζωής, μείωσης του άγχους, προστασίας του περιβάλλοντος, κοινωνικής δικαιοσύνης, αντι-καταναλωτισμού ή απλά προσωπικού γούστου. Πρόκειται για μια έννοια εκδοχές της οποίας μπορούν να εντοπιστούν σε πολλές θρησκείες ενώ αξίζει να αναφερθεί και η προσέγγισή της από τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο Επίκουρο, ο οποίος υποστήριζε ότι τα προβλήματα που προκύπτουν από το να διατηρεί κανείς έναν πολυδάπανο τρόπο ζωής ξεπερνούν τις απολαύσεις που αυτός προσφέρει. Συνεπώς, έφτανε στο συμπέρασμα ότι αυτά που είναι απαραίτητα για την ευτυχία, τη σωματική άνεση και τη ζωή την ίδια θα έπρεπε να διατηρούνται σε επίπεδα ελάχιστης δαπάνης. Οτιδήποτε ξεπερνά τα απαραίτητα για την εξασφάλιση των παραπάνω θα πρέπει είτε να μετριάζεται είτε να αποφεύγεται εντελώς. Ένας πιο πρόσφατος συγγραφέας, ο Henry David Thoreau έγραψε το κλασικό πλέον βιβλίο Walden (1854), όπου περιγράφει και υποστηρίζει έναν τρόπο διαβίωσης με απλότητα και ελάχιστες επιπτώσεις στο περιβάλλον. Μια σύγχρονη σχετική εκστρατεία στη Βρετανία τιτλοφορείται “National Downshifting Week” και ενθαρρύνει τους συμμετέχοντες και τις συμμετέχουσες να υιοθετήσουν θετικά έναν απλούστερο τρόπο διαβίωσης (http://www.downshiftingweek.com/).
Ένας τέτοιος τρόπος ζωής περιλαμβάνει και διαφορετικές προσεγγίσεις εννοιών όπως η ποιότητα ζωής και η τεχνολογία. Ιδιαίτερα για την τελευταία, γίνεται χρήση του όρου «κατάλληλη τεχνολογία» ή «εναλλακτική τεχνολογία», που περιλαμβάνει εφαρμογές που εξασφαλίζουν ενέργεια από τον ήλιο ή τον άνεμο, τρόφιμα από οργανικές (βιολογικές) καλλιέργειες, βιοκλιματική αρχιτεκτονική, ενημέρωση από το ραδιόφωνο και το διαδίκτυο αντί της τηλεόρασης, κ.ο.κ.
Για όλα τα παραπάνω είναι απαραίτητη και μια μορφή εκπαίδευσης και παιδαγωγικής. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ) μπορεί να παρέχει ένα σχετικό πλαίσιο για τα σχολεία, αλλά θα μπορούσαν να οργανωθούν και ειδικά προγράμματα για ενήλικες, με τη χρήση ανάλογων βιωματικών και μη-κατευθυντικών μεθοδολογιών. Η επαφή με επιτυχημένα παραδείγματα ηθικού εμπορίου, συνεταιριστικών οργανώσεων, δικτύων παραγωγών – καταναλωτών, δικτύων ανταλλαγών χωρίς χρήματα θα έχει βέβαια κεντρική θέση σε τέτοια προγράμματα. Αλλά και η εμβάθυνση σε εμπειρίες και μεθοδολογίες αντιαυταρχικής, κριτκής και δημοκρατικής εκπαίδευσης μπορούν να παρέχουν έμπνευση και εξοικείωση σε όλους τους συμμετέχοντες κατά τις διαδικασίες διαμόρφωσης ενός πραγματικά δημοκρατικού κινήματος που προσπαθεί να ανταποκριθεί στην αναγκαιότητα της οικοδόμησης εναλλακτικών οικονομικών, παραγωγικών, καταναλωτικών, παιδαγωγικών και πολιτικών θεσμών σε καιρό κρίσης. Μια υπο-ομάδα εκπαίδευσης στα πλαίσια του ΠΡΩΣΚΑΛΟ λοιπόν δεν θα ήταν κακή ιδέα.
* Ο Γιώργος Μπλιώνης είναι Δρ. Βιολογίας/Οικολογίας και μέλος της Οικολογικής Κίνησης Θεσσαλονίκης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου